Niezatarte piętno? - Bartosz Ogórek

   Wpływ I wojny światowej na mieszkańców Krakowa odczuwany był jeszcze w drugiej połowie XX wieku. W niespotykanym dotąd stopniu Bartosz Ogórek w książce „Niezatarte piętno?” opisuje ten wpływ z wielu perspektyw – historii społecznej i gospodarczej oraz demografii historycznej. Łącząc analizę źródeł i dokumentów z badaniami statystyk i antropologii fizycznej udowadnia, że analizy ilościowe i jakościowe nie wykluczają się, lecz uzupełniają, a wykorzystanie obu źródeł jest bardzo korzystne dla pełniejszego poznania naszej historii. Odpowiada także na pytania o relację między codziennym funkcjonowaniem ludzi a globalnym konfliktem zbrojnym…

   Czy w książce historycznej „historia” może nie być głównym tematem, a mimo wszystko nie odbierać niczego z jej „historyczności”? Wbrew wszelkim pozorom może. W tym przypadku nawet musi. W niniejszej opowieści o I wojnie światowej historia to nie bitwy, zwycięstwa i porażki. Nie będzie tu mowy o wielkich ideach. Nic o polityce. Na kartach książki Bartosza Ogórka historia ma zupełni inne oblicze. Objawia się ono w szarości dni mieszkańców Krakowa – w ich walce o zdobywanie pożywienia, w trosce o pogarszające się zdrowie, w radości z narodzin i strachu przed nieuchronną śmiercią. Bohaterów „Niezatartego piętna” nie interesowała polityka i doniosłe wydarzenia. Nie mieli na to czasu, ponieważ zajęci byli swoją osobistą walką. Walką o każdy następny dzień. Walką niezwykle trudną. Walką dla wielu przegraną…

Rynek Główny w Krakowie w roku 1912, dwa lata przed
wybuchem I wojny światowej. Fotografia ze zbiorów
Muzeum Fotografii w Krakowie.

   Choć wydawać się to może nieprawdopodobne, książka ta posiada setki tysięcy bohaterów. Zdecydowana większość z nich nie jest nawet znana z imienia bądź nazwiska. W przypadku książki „Niezatarte piętno? Wpływ I wojny światowej na ludność miasta Krakowa” (Wydawnictwo Universitas) nie ma to jednak najmniejszego znaczenia. Tutaj bohaterem zbiorczym jest populacja miasta. Kobiety, mężczyźni i dzieci. Bogaci i biedni, chorzy i zdrowi, starzy i młodzi. Wszyscy razem i każdy z osobna. Rodzący się, dorastający, zawierający związki małżeńskie, umierający – a wszystko to, dziejące się w okresie od końca XIX wieku, aż do lat 70. XX wieku. I jeden wspólny mianownik, łączący każdy aspekt miejskiego życia na przestrzeni prawie stu lat – I wojna światowa i jej wpływ na bieg życia Krakowian.

   Bartosz Ogórek postanowił odpowiedzieć na ważne pytanie – w jaki sposób i w jak długim czasie I wojna światowa i związane z nią wydarzenia militarne, administracyjne, gospodarcze i społeczne wpłynęły na procesy i zachowania demograficzne obserwowane w populacji miasta Krakowa? Trzeba przyznać, że jest to pytanie dość karkołomne, a uzyskanie odpowiedzi jest możliwe jedynie poprzez bardzo szczegółową analizę. Badania nad tym aspektem zamieniają się w „syzyfową pracę”. Każda otrzymana odpowiedź rodzi wiele kolejnych pytań. Jakie obszary ludzkiego funkcjonowania zostały naruszone przez wielki światowy konflikt zbrojny? Jak głęboki był to kryzys i jaki miał przebieg w czasie? Jakie grupy mieszkańców zostały nim dotknięte w stopniu największym? Jak próbowano radzić sobie z tym kryzysem? Jak odbiło się to na zdrowiu i życiu mieszkańców Krakowa?

Nowy Plac, kramy i słynny „okrąglak”, który istnieje do dzisiaj.
Fotografia z roku 1914.

   W celu odpowiedzi na te i wiele więcej pytań autor dokonał rzeczy niemal niemożliwej. Przeanalizował ogromną ilość materiałów źródłowych, setki tabel i wykresów. Zbadał każdy dostępny „ślad wojny” odciśnięty w życiu ówczesnych ludzi. Powstało w ten sposób dzieło monumentalne, które godnie aspiruje do miana jednej z najważniejszych książek ostatnich lat, analizujących wpływ I wojny światowej na zwykłych ludzi. Za te aspiracje przyjdzie jednak Bartoszowi Ogórkowi zapłacić cenę wysoką – stworzył dzieło, którego zdecydowana większość osób nie przeczyta. Nie jest to bowiem książka dla każdego. Prawdę mówiąc – jest to książka dla niewielu.

   Wąskie grono potencjalnych odbiorców nadaje tej książce charakteru wyjątkowości. Każdy kto pasjonuje się tym tematem i posiada już rozległą wiedzę na temat I wojny światowej, będzie zachwycony lekturą. Książka dotyka bowiem problemów, których do tej pory próżno było szukać w innych publikacjach. Były one bowiem poruszane albo w sposób zbyt ogólny, albo wcale. Bartosz Ogórek poświęcił kilka lat na zebranie w całość tematu wpływu konfliktu na życie ludzkie a wielu analiz i wyliczeń dokonał własnoręcznie. Pasjonaci, badacze, historycy i każdy czytelnik, który przebrnie przez pierwszą setkę stron – te osoby będą zachwycone lekturą. W gąszczu wykresów, tabel, słupków, wyliczeń i nawet matematycznych wzorów odnajdą drugie dno, czyli opowieść o ludzkich losach, często tragicznych, które przez lata odciskały tytułowe „niezatarte piętno”. Aż do późnych lat 70. XX wieku iskry Wielkiej Wojny tliły się wciąż w sercach i umysłach nie tylko naocznych światków wydarzeń z lat 1914-1918, ale także ich potomków.

    Do tej pory wpływ I wojny światowej na zjawiska demograficzne ludności ziem polskich nie był zbyt dobrze opisany. Mimo wielu prac szczegółowo poruszających tematy życia politycznego i kulturalnego miast tamtego okresu, wciąż na naszym rynku wydawniczym istniała ogromna luka, którą dopiero teraz wypełniła książka „Niezatarte piętno?”. Lektura choć trudna, z całą pewnością nie jest nudna, momentami wręcz pasjonująca. Z czym zatem zetkną się czytelnicy decydujący się sięgnąć po książkę Bartosza Ogórka?

    W pierwszej części autor opisuje populacje miasta Krakowa w kontekście długofalowych procesów demograficznych na przełomie XIX i XX wieku. Prezentuje także trwającą w Europie od połowy XIX wieku przemianę ludnościową, mającą swoje odbicie w takich zjawiskach jak wydłużenie się życia ludzkiego, spadek umieralności niemowląt oraz podniesienie jakości usług medycznych. Drugi rozdział dla wielu będzie najciekawszą częścią książki. „Doraźny wpływ I wojny światowej na ludność miasta Krakowa” w sposób niezwykle interesujący opisuje standard życia miejskiej populacji. Szczegółowo prezentuje funkcjonowanie mieszkańców w wojennych realiach i przedstawia jakimi środkami próbowano odpędzić od siebie widmo głodu i biedy. Opisuje również wszelkie reakcje ludzi na otaczającą ich rzeczywistość – od rezygnacji i uległości, po próby indywidualnego i zbiorowego buntu. Autor porusza w tym miejscu temat relacji rodzinnych i ich wpływ na zaspokajanie podstawowych potrzeb żywieniowych i bytowych. Przedstawia także wpływ zmian cen i wynagrodzeń na skuteczne próby zniwelowania wszelkich niedoborów. Cała analiza standardu życia mieszkańców Krakowa podczas wojny ma umożliwić odpowiedź na pytanie – czym była wojna dla cywilnej ludności miasta. Próbuje także odtworzyć funkcjonowanie zarówno grup, jak i jednostek w oparciu o możliwości, jakimi dysponowano oraz ich zamożność. W części trzeciej treść koncentruje się na skutkach I wojny światowej, które odczuwalne były przez krakowian jeszcze w drugiej połowie XX wieku. Dowodzi, że osoby, których dzieciństwo przypadło na lata konfliktu, ponad pół wieku później wciąż bardziej narażone były na śmierć niż inne osoby.

Rynek Główny na pocztówce z roku 1910.

   Struktura rozdziałów jest w większości jednolita. Najpierw przedstawiany zostaje problem badawczy. Następnie autor omawia źródła i metody tych badań, by na końcu zaprezentować ich wyniki i omówić wnioski. Taki schemat znacznie ułatwia trudną lekturę, gdyż dokładny opis metod badawczych oraz omówienie źródeł i literatury znajduje się w poszczególnych rozdziałach, a nie wyłącznie we wstępie. Nie wymusza to na czytelnikach wielokrotnego powracania do początku w celu zapoznania się ze wspomnianymi materiałami źródłowymi.

    Cała analiza standardu życia mieszkańców Krakowa podczas wojny ma umożliwić odpowiedź na pytanie – czym była wojna dla cywilnej ludności miasta. Próbuje także odtworzyć funkcjonowanie zarówno grup, jak i jednostek w oparciu o możliwości, jakimi dysponowano oraz ich zamożność.

    Niewątpliwą zaletą książki „Niezatarte piętno?” jest to, że nie trzeba zgłębiać jej treści w sposób chronologiczny. Poszczególne aspekty poruszanego w niej tematu są tak dobrze opisane, że nie będzie stanowiło dla czytelników żadnego problemu wybieranie sobie najbardziej interesujących ich rozdziałów i czytanie ich w pierwszej kolejności. Lekturę można przerwać w każdej chwili i wrócić do niej w dowolnym momencie.

   Historycy, badacze, studenci historii, mieszkańcy Krakowa oraz pasjonaci wszelkiej maści statystyk, tabelek, wykresów - tak! Dla nich książka będzie prawdziwą skarbnica wiedzy o ówczesnych ludziach i o problemach, z którymi musieli się zmagać. Natomiast osoby lubujące się w czytaniu zalewających nasz rynek wydawniczy miałkich publikacji opisujących często tematy łatwe, lekkie i przyjemne, których lektura nie stanowi problemu nawet w hałasie zatłoczonych środków transportu publicznego, od książki Bartosza Ogórka trzymać się będą z daleka. I trzeba to zrozumieć. Wszak prawo wyboru jest dane każdemu bez wyjątku...

    „Niezatarte piętno? Wpływ I wojny światowej na ludność miasta Krakowa” to pozycja ważna. Do tej pory nie było w naszym kraju podobnej publikacji, która w jednym miejscu starałaby się zebrać wszystkie dane z tego okresu. Właśnie te dane na pewno trafią do ludzi szukających w historii elementów „matematyki”. A takich osób jest z pewnością wiele. W zalewie ogromnej masy publikacji „pseudo-historycznych” i „popularnonaukowych”, które z historycznymi faktami mijają się bardziej lub mniej, a znaczna ich większość nie zawiera nawet końcowej bibliografii, niniejsza książka będzie na pewno jedną z najcenniejszych pozycji poświęconych tej epoce, niczym swoista odtrutka na wydawniczą miałkość…

Bartosz Ogórek

„Niezatarte piętno? Wpływ I wojny światowej na ludność miasta Krakowa”

Wydawnictwo Universitas, 2018

ISBN: 978-83-242-3172-0

Liczba stron: 624

Okładka: Miękka ze skrzydełkami

Wymiary: 150 x 235 mm